Στις 20 Δεκεμβρίου 2013, η Ακαδημία Αθηνών κατά την Πανηγυρική Συνεδρία της απένειμε έπαινο στην Καλλιόπη Πρωτοπαπά για το τετράτομο έργο της που αναφέρεται στα έθιμα του κύκλου της ζωής, το οποίο εκδόθηκε από το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού.
Πρόκειται για τα βιβλία «Τα έθιμα του παραδοσιακού γάμου στην Κύπρο» [2005], δυο τόμοι, «Τα έθιμα της γέννησης στην παραδοσιακή κοινωνία της Κύπρου» [2009] και «Τα έθιμα του θανάτου στην παραδοσιακή κοινωνία της Κύπρου» [2012]. Όπως σημειώνεται στο πρακτικό της βράβευσης τα βιβλία, αποτέλεσμα «μακρόχρονου ερευνητικού έργου συλλογής πρωτογενούς υλικού», «την περί του Λαϊκού πολιτισμού της νήσου Κύπρου γνώσιν ικανώς προάγουσι».
Στο έργο αυτό αποτυπώνονται τα πορίσματα τριών μακροπρόθεσμων ερευνητικών προγραμμάτων που η Καλλιόπη Πρωτοπαπά εκπόνησε στο Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών. Τα βιβλία βασίζονται στο υλικό του Αρχείου Προφορικής Παράδοσης και του Λαογραφικού Αρχείου του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών. Τα συμπεράσματα είναι πολύ ενδιαφέροντα. Εντυπωσιακή η συνέχεια στην παράδοση από την αρχαιότητα και τη μεσαιωνική εποχή. Προχριστιανικές αντιλήψεις και έθιμα επιβιώνουν ως τον εικοστό αιώνα. Η συνάντηση με το χριστιανισμό τους έδωσε πολλές φορές διαφορετικό μανδύα ή και περιεχόμενο, όμως συνεχίζουν να υπάρχουν.
Η επιβίωση ως τον 20ό αιώνα εθίμων «φωτίζει αρχαίους τρόπους σκέψης και συμπεριφοράς». Ιδιαίτερα στην Κύπρο, που χαρακτηρίστηκε από τον καθηγητή Μιχαήλ Μερακλή «από τις παραδοσιακότερες περιοχές του σύγχρονου ελληνισμού», εντοπίζονται πολλές επιβιώσεις.
Η πορεία του ανθρώπου στη ζωή σημαδεύεται από το δέος μπροστά σε υπερφυσικές δυνάμεις, που επηρεάζουν τη ζωή του, είτε θετικά, είτε αρνητικά. Μέσα από τα έθιμα γενικά του κύκλου της ζωής διαφαίνεται η προσπάθεια για αποφυγή του κακού και πρόκληση του καλού. Ο άνθρωπος είναι απρόθυμος να αλλάξει κάτι που σχετίζεται με υπερφυσικές δυνάμεις, από φόβο μήπως επέλθουν απροσδόκητα κακά.
Εντυπωσιακή και η ομοιότητα ανάμεσα στα έθιμα του κύκλου της ζωής. Η χρήση των αποτροπαϊκών, το σπάσιμο αγγείων, το κοινό γεύμα, η τελετουργική πομπή είναι κοινά και στα έθιμα του γάμου και του θανάτου. Η ομοιότητα ανάμεσα στο πρώτο ρούχο του νεογέννητου και το σάβανο, η χρήση λαδιού και στο θάνατο και στη βάφτιση οδηγεί σε μια κοινή αντίληψη για την αρχή της ζωής. Ο θάνατος στις αρχέγονες κοινωνίες αντιμετωπίζεται ως ξαναγέννημα, ανανέωση της ζωής. Σημαντικό είναι και το ότι στα βιβλία η αναφορά καθεμιάς από τις ενέργειες και δοξασίες δίνεται και με τη συμβολική ερμηνεία της.
Με την παράθεση πλήθους στοιχείων, μαρτυριών, με τοπικές διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, που εκτείνονται και στο σύνολο του ελληνισμού, δημιουργείται μια βάση για τη συγκρότηση του λαογραφικού χάρτη της Κύπρου, αλλά και για συγκριτικές παρατηρήσεις μεταξύ Κύπρου και άλλων ελληνικών τόπων. Έτσι διαπιστώνεται ότι υπάρχει ένα «κοινό υπόβαθρο» στον ελληνικό χώρο, αλλά και ιδιαίτερες ομοιότητες της Κύπρου με τον Πόντο, τη Θράκη, τη Μ. Ασία, τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη.
Στην όλη διαδικασία είναι σημαντική η παρουσία της κοινότητας. Η αλληλοβοήθεια και η αλληλεγγύη, κορυφαία έκφραση της παραδοσιακής μας ζωής, εκφράζεται στο γάμο είτε με την ατομική εργασία, είτε με την παρουσία, είτε με την υλική συνεισφορά.
Και στη γέννηση η συμμετοχή των μελών της κοινότητας δεν ήταν απλά ηθική. Ήταν ουσιαστική. Ιδιαίτερα στον τοκετό και τις πρώτες μέρες της λοχείας η βοήθεια στη λεχώνα ήταν απαραίτητη. Έπρεπε να βοηθήσουν την ίδια, να της μαγειρέψουν, να φροντίσουν το νεογέννητο και ταυτόχρονα να φροντίσουν τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς της. Σε μια παραδοσιακή κοινωνία η αλληλεξάρτηση των μελών της είναι δεδομένη και αυτονόητη.
Το κείμενο των βιβλίων είναι γραμμένο στην κοινή ελληνική, όμως παρεμβάλλονται και επιλεγμένες μαρτυρίες στην κυπριακή διάλεκτο, κάτι που δίνει αμεσότητα και εγκυρότητα στην πληροφόρηση. Παράλληλα παρέχεται πολύτιμο υλικό για τους μελετητές της κυπριακής διαλέκτου.
Στο Παράρτημα υπάρχουν χάρτες, πίνακες που περιλαμβάνουν τα στοιχεία των πληροφορητών, πίνακες των προσώπων που εργάστηκαν για τον εντοπισμό και την καταγραφή των μαρτυριών, ευρετήριο γεωγραφικών όρων και κυρίων ονομάτων, γενικό ευρετήριο, γλωσσάριο και βιβλιογραφία. Με το φωτογραφικό υλικό φωτίζονται πτυχές των εθίμων, ώστε να εποπτικοποιηθούν, όπου είναι δυνατόν, οι περιγραφές.
Στα έθιμα της γέννησης παρατηρούμε μια μεγάλη ποικιλία. Λόγω της κρίσιμης κατάστασης που δημιουργείται για την επιβίωση τόσο της μητέρας όσο και του βρέφους κύρια προσπάθεια είναι η αποτροπή του κακού. Το έλλειμμα της ιατρικής στην παραδοσιακή κοινωνία καταβάλλεται προσπάθεια να καλυφθεί με μαγικούς τρόπους. Η αποτροπή του κακού, η εξαπάτηση των κακών πνευμάτων και ο εξευμενισμός τους αλλά και η δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για τη νέα ζωή που έρχεται αποτελούν βασικές επιδιώξεις στην κρίσιμη περίοδο από την εγκυμοσύνη ως τη συμπλήρωση των πρώτων κρίσιμων σαράντα ημερών από τη γέννηση.
Στο βιβλίο περιλαμβάνονται τα σχετικά με την εγκυμοσύνη, τις προλήψεις που σχετίζονται με αυτή και τις προσπάθειες να μαντέψουν το φύλο του παιδιού. Ακολουθούν οι προετοιμασίες για τον τοκετό. Το γεγονός του επικείμενου τοκετού αφορούσε όλη την κοινότητα και προσκαλούνταν πολλές γυναίκες για να παρευρεθούν. Οι προσπάθειες για τη διευκόλυνση του τοκετού και η τακτική που ακολουθούσαν οι πρακτικές μαίες, καθώς και οι βοηθοί τους, είναι ένα άλλο κεφάλαιο. Οι περιποιήσεις για το νεογέννητο και τη λεχώνα, με τις τελετουργίες που τις ακολουθούσαν, όπως το αλάτισμα του νεογέννητου, εκφράζουν, πέρα από την πρακτική, τους φόβους και τις ανησυχίες για την επιβίωσή τους.
Η ευχή του ιερέα, το σταύρωμα της λεχώνας, τα ατμόλουτρα και το πρώτο μπάνιο περικλείουν επίσης μαγικά στοιχεία, πέρα από τη χρησιμότητά τους. Το θρησκευτικό στοιχείο έντονο, συνυπάρχει με παλιές δοξασίες και πρακτικές. Από την καθημερινή φροντίδα για το βρέφος ξεχωρίζει το μερσίνιασμα και το χόλιασμα, μαζί με την υποτυπώδη γυμναστική, απαραίτητο αντίδοτο στην ακινησία που προέκυπτε από το φάσκιωμα. Τα δώρα και τα αντίδωρα που αντάλλασσαν σχετίζονται με τις πρακτικές ανάγκες και τη διατροφή της λεχώνας, ενώ τα δώρα προς το νεογέννητο είχαν περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα.
Με την εισαγωγή του βρέφους στην εκκλησία και το σαραντισμό σημαδευόταν το τέλος της κρίσιμης περιόδου. Το βάφτισμα ήταν το επιστέγασμα της όλης προσπάθειας. Ξεχωριστή θέση στη βάφτιση είχε ο νονός, ή η νονά, που έπαιρναν μια θέση μετά τους φυσικούς γονείς και έχαιραν μεγάλου σεβασμού και εκτίμησης. Με τις παιδικές ασθένειες, οι οποίες τρομοκρατούσαν τους ανθρώπους σε μια εποχή που η ιατρική ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, συνδέονται ένα σωρό μαγικές ενέργειες που επιβίωσαν στο χρόνο και συνδέθηκαν στα νεότερα χρόνια με τη θρησκεία. Τέλος στα νανουρίσματα περικλείονται όλα τα συναισθήματα αγάπης, στοργής και τρυφερότητας για τη νέα ζωή.
Στο γάμο, ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια της ζωής του ανθρώπου, υπήρχε ένα καθιερωμένο τυπικό, που άρχιζε από τα προξένια και συνέχιζε με το λόγιασμα, την υπόσχεση γάμου, το χάρτωμα, τον αρραβώνα και συμπληρωνόταν με το γάμο. Οι προετοιμασίες του γάμου είναι επίσης σημαντικό κεφάλαιο, με την ετοιμασία της προίκας, το ζύμωμα, την ετοιμασία των φαγητών, το λουτρό των μελλονύμφων και το ράψιμο του νυφικού στρώματος, του κρεβαδκιού. Μετά το γάμο ακολουθούν ο έλεγχος της παρθενίας, τα δώρα στο αντρόγυνο και τα έθιμα που συνοδεύουν τις επόμενες μέρες ως τον αντίγαμο. Ξεχωριστά κεφάλαια αποτελούν τα τραπέζια του γάμου, η μουσική και ο χορός. Αυτή τη σειρά ακολουθούσαν για αιώνες με ελαφριές αποκλίσεις, παραλλαγές οι άνθρωποι.
Όλα αυτά οδηγούν σε μια σειρά από τελετουργικές πράξεις που συνοδεύουν όλες τις ενέργειες που σχετίζονται με το γάμο και κορυφώνονται στην είσοδο του αντρογύνου στο νέο του σπίτι. Παρακολουθούμε μια πορεία, θεατρική ως ένα σημείο, που αρχίζει από τις προετοιμασίες, το πλύσιμο των προικιών και το ζύμωμα, συνεχίζει στο λουτρό και το καμάρωμα της νύφης, την ευλογία των ρούχων και το στόλισμα των μελλονύμφων, και φτάνει σε πυκνή «δράση» με το μυστήριο, τη μετάβαση προς και από την εκκλησία, την είσοδο στο σπίτι και την πρώτη νύκτα του γάμου. Οι επόμενες μέρες διατηρούν τα ίδια χαρακτηριστικά σε πιο χαμηλούς ρυθμούς, που φτάνουν ως τον αντίγαμο και ακόμη ως τη γέννηση του πρώτου παιδιού, οπότε ολοκληρώνεται ουσιαστικά η γαμήλια διαδικασία και κλείει ο κύκλος, μέσα στον οποίο εμπλέκονται όλα τα διαβατήρια έθιμα.
Το βιβλίο για τα έθιμα του θανάτου αρχίζει με τα προγνωστικά του θανάτου και το ψυχορράγημα. Ακολουθούν οι πρώτες ενέργειες μετά την εκπνοή και το σαβάνωμα, που αποτελεί ολόκληρη ιεροτελεστία, γεμάτη προλήψεις και δεισιδαιμονίες. Η πρόθεση και φύλαξη του νεκρού με το ξενύκτισμα και την παράθεση αποτροπαϊκών έχει επίσης μια ιδιαίτερη θέση στα έθιμα του θανάτου. Το νερό παίζει καθοριστικό ρόλο στην όλη διαδικασία, από τη στιγμή του θανάτου και την πρόθεση του νεκρού ως την εκφορά, την ταφή και τον καθαρμό μετά το κοιμητήριο.
Η εκφορά του νεκρού και η νεκρώσιμος πομπή με την τελετουργική μεταφορά όσων έχουν σχέση με την ταφή, η νεκρώσιμος ακολουθία, το μοιρολόγημα αποτελούν ξεχωριστά κεφάλαια. Στο κύριο κεφάλαιο, που αναφέρεται στην ταφή, περιλαμβάνονται όσα έχουν σχέση με το άνοιγμα και τον προσανατολισμό του τάφου, το χρόνο της ταφής και τον ενταφιασμό του νεκρού και ό,τι σχετίζεται με αυτόν, όπως το σπάσιμο αγγείων και η τοποθέτηση κεριού ή καντηλιού πάνω από τον τάφο. Για το τριμήνισμα του νεκρού και τις ενέργειες για αποτροπή του κακού, που μπορεί να επέλθει, γίνεται αναφορά σε ξεχωριστά κεφάλαια.
Ακολουθεί μια σειρά καθαρμών, όπως το κάπνισμα και το πλύσιμο με νερό των ανθρώπων, των ρούχων και του κρεβατιού του νεκρού. Το πένθος των συγγενών άρχιζε από την ενδυμασία και την ατομική φροντίδα και εξαπλωνόταν τόσο στη θρησκευτική, όσο και στην κοινωνική ζωή αλλά και στην όλη εμφάνιση του σπιτιού.
Εντυπωσιακή είναι η παγκόσμια, πανανθρώπινη πίστη στην ύπαρξη μετά θάνατο ζωής από την αρχαιότητα ως σήμερα.12 Από αυτή την πίστη ξεκινά ένα άλλο μεγάλο πλέγμα εθίμων. Βασική μέριμνα οι προσφορές προς τους νεκρούς. Τα κόλλυβα και το ψωμί του νεκρού, η παρηγοριά και το τραπέζι προς τιμήν του απορροφούν μεγάλο μέρος των ενεργειών των συγγενών. Η μεγάλη ανάγκη των συγγενών να προσφέρουν κάτι στο «δικό» τους άνθρωπο, η πίστη στη μετά θάνατο ζωή, η προσπάθεια εξευμενισμού των νεκρών, ώστε να μη βλάψουν τους ζωντανούς, οδήγησαν τους ανθρώπους από την προϊστορική εποχή ως σήμερα σ’ αυτές τις ενέργειες.
Πανάρχαιες αντιλήψεις οδηγούν στην καταστροφή των αντικειμένων, όπως τα ρούχα, τα αγγεία μεταφοράς νερού, τα πιάτα με τα κόλλυβα και το λάδι, ούτως ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν από το νεκρό στην άλλη ζωή.
Γενικά τα έθιμα του κύκλου της ζωής περιλαμβάνουν σε μικρογραφία όλη τη ζωή και ξεδιπλώνουν την ψυχοσύνθεση του ανθρώπου. Αποτελούν μια βαθειά τομή στο συναισθηματικό κόσμο, τον τρόπο σκέψης και λειτουργίας του ανθρώπου από την αρχαιότητα ως σήμερα. «Παράλληλα», όπως σημειώνει έγκριτος αξιολογητής του έργου, «προς το καθολικά ανθρώπινο μαρτυρείται, υποδειγματικά στο παρόν έργο, και το μερικά εθνικό. Και ειδικά πλέον ως προς την Κύπρο προκύπτει ότι η αντοχή και η συνέχεια του πολιτισμού της και της εθνικότητάς της αποδείχθηκε ανθεκτικότερη από όσο σε άλλους λαούς.»
Τα βιβλία διατίθενται προς πώληση από το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Γλάδστωνος 6, 1095 Λευκωσία, τηλ. 22 456 320.
